arcam

De Transvaalbuurt is grotendeels ontstaan in de twintigste eeuw. De buurt had oorspronkelijk voornamelijk een Joodse gemeenschap, maar door de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog kwam er een periode van verwoesting en verkrotting.

In de jaren ‘60 en ‘70 volgde na de Wederopbouw juist een periode van economische bloei in Nederland. Om vraag en aanbod bij te houden werden gastarbeiders uit verschillende landen naar Nederland uitgenodigd om de economie op gang te houden. Dit leidde ertoe dan de bewonersgroepen steeds gevarieerder werden in bepaalde wijken in Amsterdam, zo ook in de Transvaalbuurt. Om de sociale structuren tussen de oude en de nieuwe bewoners op te bouwen en te versterken, was er de behoefte aan een geschikte ontmoetingsplek voor de buurt.

Het Buurtcentrum Transvaal in Amsterdam Oost werd in 1975 gebouwd in opdracht van de Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting, waar de architecten Pi de Bruijn en Ruud Snikkenburg destijds werkzaam waren. Het gebouw weerspiegelt de toen nieuwe opvattingen over stadsvernieuwing (‘bouwen voor de buurt’), waarbij niet alleen aandacht werd besteed aan vernieuwing en renovatie van woningen, maar ook aan sociale en culturele voorzieningen voor de gehele buurt. Het gebouw werd ontworpen met verschillende functies: ruimten voor sport, een crèche, een jongerensociëteit, ontmoetingsruimtes, werkplekken voor maatschappelijk werk, een sociaal raadsman, wijkverpleging en gezinsverzorging, en een filiaal van de bibliotheek.

Voor dit bijzondere gebouw koos men een bijzondere locatie. Wegens bouwvalligheid had de gemeente het poortgebouw met woningen in de Ben Viljoenstraat aangekocht en gesloopt. De in een sobere Amsterdamse School-stijl ontworpen bakstenen poort verbond de beide gesloten bouwblokken aan weerszijden van de Danie Theronstraat.

Het openbare karakter en de multifunctionele opzet van het gebouw waren aanleiding tot de bijzondere architectuur. De architecten hebben opnieuw een poortgebouw ontworpen, maar met een opvallend afwijkende constructie en materialisatie, in plaats van een reconstructie van de oorspronkelijke bakstenen poort.  De zichtbare constructie bestaat deels uit een betonskelet en deels uit staal. Op de tweede verdieping is de grote, kolomvrije zaal die als een stalen vakwerkbrug dwars over de Danie Theronstraat ligt. Op de eerste verdieping vormt een glazen gang de verbinding tussen bede zijvleugels. Het voorplein, waar de entrees zijn, is overkapt door twee grote stalen sheddaken met transparante golfplaten ter hoogte van de grote zaal. Het nieuwe poortgebouw geeft zo niet alleen toegang tot de Danie Theronstraat maar tegelijk ook tot het buurtcentrum zelf.

Door middel van een montagewandsysteem zijn de ruimten op diverse manieren vrij indeelbaar. Gestreefd is naar een maximale transparantie, zowel intern – enkele tussenwanden en vloeren zijn van glazen bouwstenen – als extern door middel van grote puien en – in de wanden van de grote zaal – ook weer glazen bouwstenen. Niet alleen overdag maar ook ’s avonds heeft het gebouw een opvallende uitstraling in de buurt.

Afgezien van enkele interne aanpassingen verkeert het gebouw nog in de oorspronkelijke staat; de toegepaste primaire kleuren zijn origineel. Het gebouw, een belangrijk (eerste) ontwerp in het oeuvre van beide architecten, is in 1976 onderscheiden met de Merkelbachprijs van de gemeente.

Het concept van een multifunctioneel gebouw als buurtcentrum is niet alleen in Amsterdam Oost tot stand gekomen, maar ook in andere Nederlandse steden. Andere bekende voorbeelden uit de jaren zestig en zeventig zijn de Meerpaal in Dronten en ’t Karregat in Eindhoven van Frank van Klingeren, het Speelhuis in Helmond van Piet Blom, ontmoetingscentrum De Flint in Amersfoort van Onno Greiner en het Cultureel Centrum Amstelveen van Rutger Bleeker.

Buurtcentrum Transvaal is een goed voorbeeld van een multifunctioneel gebouw dat niet alleen nog steeds dient als ontmoetingsplaats voor buurtbewoners, maar nu ook van belang is voor de stad. Inmiddels is hier de organisatie BOOST gehuisvest, waar vluchtelingen en buurtbewoners samen werken aan integratie door middel van taallessen gegeven door vrijwilligers, je kunt er sporten, workshops volgen en nog veel meer.

Omdat het gebouw niet aan de huidige duurzaamheidseisen voldoet is het voortbestaan niet zeker. Bond Heemschut zet zich in om dit gebouw met bijzondere architectonische, stedenbouwkundige en  cultuurhistorische waarden te beschermen door middel van de monumentenstatus.

Baeda Al Zamily, Erfgoedvereniging Heemschut

• Pi de Bruijn, ‘Een buurtcentrum voor de Amsterdamse Transvaalbuurt’, in Wonen-TA/BK 4 (1976), nr. 20, p. 5-15.
• M. Kruidenier, Waardestelling Buurtcentrum Transvaal (i.o.v. Heemschut), Nijmegen 2017.