Burgerprotesten tegen gemeentelijke plannen
De Nieuwmarktbuurt wordt in de jaren ’70 voor een groot deel gesloopt ten behoeve van de aanleg van de metro. De aanleg van deze Oostlijn kan niet zoals bij de latere Noord-Zuidlijn ondergronds plaatsvinden. Vanwege de destijds minder vergevorderde technieken moet de tunnelbuis als het ware van bovenaf worden ingegraven, waardoor alle gebouwen op de route moeten wijken. De aanleg van de metrolijn is een voorbeeld van ideeën rondom cityvorming vanuit de gemeente Amsterdam. In dezelfde tijd zijn ook de cityvorming plannen gemaakt voor het nieuwe stadhuis op het Waterlooplein en de aanleg van een vierbaanse snelweg dwars door de Nieuwmarktbuurt om zo de Wibautstraat en Weesperstraat door te trekken. De plannen van de gemeente gaan gepaard met fel protest vanuit bewoners, activisten en architecten die tegen de sloop van de Nieuwmarktbuurt zijn. Een bekende speler bij deze protesten is Actiegroep Nieuwmarkt. Uiteindelijk wordt de metrolijn en de bouw van het stadhuis voortgezet, maar kunnen de actievoerders de aanleg van de vierbaanse snelweg voorkomen. De exorbitant brede Sint Anthoniesluisbrug, gelegen bij het Rembrandthuis, is een laatste verwijzing naar de ooit geplande vierbaanse autoweg.
Theo Bosch, Aldo van Eyck en het herstel van de Nieuwmarktbuurt
Architecten Theo Bosch en Aldo van Eyck leveren ook kritiek op de gemeentelijke plannen rondom de sloop in de Nieuwmarktbuurt. In 1969 winnen ze echter een besloten prijsvraag voor de Nieuwmarktbuurt en krijgen ze de kans om de buurt volgens hun ideeën opnieuw op te bouwen. Historische panden worden dan gerenoveerd en nieuwbouw wordt waar mogelijk aangepast aan de schaal van de bestaande bebouwing en het oorspronkelijke stratenpatroon. Bosch ontwerpt met hulp van Van Eyck een vijfhoekig bouwblok op de kop van de Sint Antoniesbreestraat. Zowel het bouwblok als het binnenpleintje krijgt de naam Pentagon. Het bouwblok volgt de oude rooilijnen en is toegankelijk via de poorten aan de Sint Antoniesbreestraat en de Raamgracht en via een steeg vanuit het Zuiderkerkhof. De twee poorten en de verbindende route volgen de plek waar voor de sloop van de Nieuwmarktbuurt een straatje ligt. Bosch en Van Eyck kijken niet alleen naar de vorm van het aloude stratenpatroon; ook de hoogte en de schaal van het Pentagon past binnen de korrelmaat van de Amsterdamse binnenstad.
Collectieve architectuur
Het Pentagon is een woonblok met aan de Sint Antoniesbreestraat een galerij met bedrijfseenheden. De woningen zijn vooral geschikt voor huishoudens van één à twee personen. De woningtoegangen liggen aan een verhard binnenplein. Vanwege deze semi-openbare binnenplaats wordt het Pentagon gekarakteriseerd als een voorbeeld van collectieve architectuur. Het meest opvallende aan het bouwblok is de plastische gevel. Door middel van eindeloos veel in- en uitspringende geveldelen is er in het ontwerp gestreefd naar optimale lichttoetreding, oriëntatie en bruikbaarheid van de woningen. Ook zijn er verschillende kleuren verwerkt in de gevel.
Tekst: Anna Peschier