Watertoren GWL-terrein

Henk ‘t Hoen, 1966

De eerste geheel stalen watertoren in Nederland staat op het voormalig terrein van de Gemeentelijke Waterleidingen in Westerpark.

Het terrein was al sinds 1851 in gebruik bij de Duinwaterleiding. Nadat de gemeente dit bedrijf had overgenomen is hier in 1898 het nog bestaande Windketelgebouw (het eigenlijke pompstation, nu Café Restaurant Amsterdam) en het Expansiehuisje (voor de beluchting van de eerste reinwaterkelder, nu logeergelegenheid) in gebruik genomen, gevolgd door het Magazijngebouw in 1909 (nu woningen) en ten slotte de in 1966 opgeleverde Watertoren.

In 1989 werd besloten het verouderde pompstation elders te vervangen door nieuwbouw; de reservoirs zijn gesloopt en de gebouwen van rond 1900 werden in 1991 op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst. De watertoren bleef in functie.

De watertoren is nodig om de waterdruk in het drinkwaterleidingnet te kunnen garanderen. Normaal wordt de druk verzorgd door pompen. Bij uitval door een stroomstoring nemen noodaggregaten de stroomlevering voor de pompen over. Maar tussen de uitval van de stroom en het opstarten van de noodvoorziening zitten enkele minuten en gedurende die korte tijd zorgen watertorens voor de benodigde druk. Amsterdam heeft twee vrij recente watertorens, een bij het in 1965 in gebruik genomen pompstation Amstelveenseweg (van architect P.J. Elling) en deze toren uit 1966 bij de Haarlemmerweg.

De oudste watertorens in Nederland dateren uit het midden van de negentiende eeuw. Hoewel de functionele vorm van een op een toren geplaatst waterreservoir niet geheel werd verhuld, probeerde men toch door de decoratie, soms uitbundig, aan te sluiten bij de bouwstijl van de tijd. Zo zijn er talloze voorbeelden van romantische, van kantelen voorziene torens in neorenaissancestijl, de stijl waarin ook het Windketelgebouw en het Expansiehuisje zijn opgetrokken. Na 1900 werden watertorens opgetrokken in beton of staal, soms in combinatie met baksteen. De vormgeving werd vooral na de oorlog meer en meer functionalistisch.

Ir. Henk ’t Hoen (1922-2006) van de Dienst der Publieke Werken leverde het ontwerp voor de toren aan het Watertorenplein. Op de bouwlocatie was niet veel ruimte beschikbaar. Omdat de funderingsplaat van de toren beperkt moest blijven, is gekozen voor een lichte constructie in plaats van beton. De verticale aan- en afvoerleidingen, de klimschacht eromheen en het reservoir er bovenop bestaan geheel uit stalen platen van twee centimeter dik. De ronde doorsnede van de schacht, de kegelvormige bodem en de dito afdekking van het reservoir zorgen voor de nodige sterkte. De toren is 37 meter hoog en het reservoir heeft een waterinhoud van 1280 m3. Henk ’t Hoen is er in geslaagd alle technische voorzieningen te integreren in een opvallend strakke, moderne vorm, die sinds de oplevering niet is veranderd. De watertoren is een voorbeeld van een zorgvuldig functioneel vormgegeven bedrijfsgebouw en een indrukwekkend staaltje ingenieurskunst. Samen met de oudere waterleidinggebouwen op het terrein vormt de nog steeds functionerende watertoren één geheel.

Duurzame woonwijk

Op initiatief van bewoners van de Staatsliedenbuurt en het stadsdeel is op het GWL-terrein in de jaren negentig een autoluwe milieuwijk gerealiseerd. Circa zeshonderd nieuwe woningen zijn gebouwd in een groene omgeving. Nederlands eerste duurzame wijk werd voltooid in 1997-‘98. Onderdeel van de duurzame aanpak was het behoud van de karakteristieke en te herontwikkelen bebouwing.

Post ’65-monument

Met de aanwijzing als gemeentelijk monument in 2022, op verzoek van Heemschut, is ook de watertoren tegen aantasting en sloop behoed. Daarmee is het gehele ensemble van oude waterleidingengebouwen uit een periode van ruim een eeuw, inclusief de meest recente toevoeging, de iconische watertoren, nu als monument beschermd.

Paul Meijer, Erfgoedvereniging Heemschut 

 

Bronnen

– H. ’t Hoen, ‘De nieuwe watertoren. Een kolossale kelk aan de Haarlemmerweg’, in: Ons Amsterdam 18 (1966), p. 286-288. 

– ‘Stalen watertoren te Amsterdam’, in: Bouw 23 (1968), p. 2022-2025. 

– H. van der Veen, Watertorens in Nederland, Rotterdam 1989, p. 104-105. 

– M.M. Bakker en F.M. van de Poll, Architectuur en stedebouw in Amsterdam 1850-1940, Zwolle/Zeist, 1992, p. 106. 

– H. Ibelings en T. Verstegen (red.), Westerpark. Architectuur in een Amsterdams stadsdeel 1990-1998, Rotterdam 1998, p. 72. 

– C. van Emstede, Beschrijving van Watertorenplein 8B (watertoren), Amsterdam: Monumenten en Archeologie, 2022. 

Website by HOAX Amsterdam