Van verbinding tot verbeelding: 7 telefooncentrales die Amsterdam hebben gevormd
Lang voor de komst van mobiele telefoons en draadloos internet verliepen telefoongesprekken via vaste knooppunten: telefooncentrales. Verspreid over Amsterdam staan nog steeds sporen van dit netwerk. Soms zijn ze verscholen in woonwijken, soms nadrukkelijk aanwezig in het straatbeeld.
Deze gebouwen vertellen het verhaal van technische vooruitgang, veranderende architectuur en de groei van de stad. Van Amsterdamse School tot wederopbouwarchitectuur en moderne herbestemming: dit zijn zeven centrale gebouwen die de stad verbinden met haar verleden én toekomst.
1. Herengracht 295 – Van technische reus tot gemeentelijk monument
In 1955 verrees aan de Herengracht een imposante telefooncentrale, als opvolger van een eerdere centrale uit 1916. Voor de bouw werden zeven 17e-eeuwse grachtenpanden gesloopt. Het nieuwe gebouw, met staalskelet, dubbel glas en celbetonplaten, vertegenwoordigde moderne wederopbouwarchitectuur.
De streng ritmische gevel van gele baksteen en natuurstenen banden werd aanvankelijk bekritiseerd vanwege zijn massaliteit, maar wordt inmiddels erkend als gemeentelijk monument. De gevelsteen van Hildo Krop toont een plattegrond van Amsterdam, verbonden door een golvende telefoondraad.
2. Filips van Almondestraat – Telefooncentrale in een woonblok
Deze centrale uit 1926, ontworpen door Albert Boeken, is het enige monumentale utiliteitsgebouw in Amsterdam dat binnen een woonblok is gebouwd. In 2024 werd het getransformeerd tot een wooncomplex met twintig appartementen rondom een collectieve binnentuin door Rijnboutt.
Bij de herontwikkeling zijn oorspronkelijke elementen, zoals de glas-in-loodentree, trappenhuizen en schoorsteen, behouden. De voormalige parkeerplaats werd omgevormd tot tuin, wat bijdraagt aan duurzaamheid, biodiversiteit en gemeenschapsgevoel.
3. Kamerlingh Onneslaan – Historisch gebouw met nieuwe lagen
De voormalige telefooncentrale in Watergraafsmeer uit 1923, naar ontwerp van Albert Boeken (Dienst Publieke Werken), is herontwikkeld door Ronald Janssen Architecten. Het robuuste bakstenen complex kreeg twee extra bouwlagen in natuursteen, die naadloos aansluiten bij het bestaande ritme van ramen en penanten.
De oorspronkelijke sculpturen van Hildo Krop zijn behouden. In het plan vind je 33 huurwoningen, waarvan 5 sociaal, 7 middenhuur en 21 in de vrije sector. De plint biedt ruimte aan kantoren, atelierruimtes en een kleinschalige horecavoorziening. In de kelder is plaats gemaakt voor bergingen en circa 50 fietsenstallingen. Zo krijgt deze vroeg-20e-eeuwse telefooncentrale een nieuw leven in een verdichtende stad
4. Plesmanlaan – Van telefooncentrale naar De Centrale
In Slotervaart werd begin jaren vijftig een telefooncentrale gebouwd voor 20.000 aansluitingen, om de groeiende behoefte in West-Amsterdam te ondersteunen. Het gebouw krijgt nu een nieuwe functie als jongerencentrum onder de naam De Centrale.
Direct ernaast wordt het nieuwbouwproject OTTHO gerealiseerd: drie torens en twee woongebouwen met in totaal 382 woningen, ontworpen door MVSA Architects De openbare ruimte wordt opnieuw ingericht met bomen, plantvakken, zitplekken en buitenspelborden.
5. Europaboulevard 17 – Een zorgvuldig gesloopte centrale
De centrale aan de Europaboulevard, gebouwd in 1961 door architect B.J. Odink, is inmiddels gesloopt. De gevel werd opgesierd door het kunstwerk ‘De 4e dimensie’ van Hans Ittman. De sloop gebeurde in opdracht van de gemeente Amsterdam in 2012 op duurzame wijze, met hergebruik van materialen.
6. L van Sonsbeeckstraat 6 – Brutalisme met kunstzinnige toets
Deze centrale in Osdorp, ook ontworpen door B.J. Odink, werd in 1961 gebouwd met ruimte voor 10.000 aansluitingen. Het gebouw valt op door zijn betonnen structuur, baksteenwanden en een karakteristiek gevelreliëf: ‘Straalcompositie’ van Henk Zweerus.
Het is niet helemaal helder hoe het nu gesteld is met de telefooncentrale. De ruimte is tijdelijk gebruikt door kunstenaarscollectief Studio Osdorperban en herontwikkeling stond gepland vanaf eind 2024, met woningbouw waarbij behoud van karakteristieke onderdelen onderzocht wordt.
7. IJburglaan 601 – Sculpturale nieuwbouw
Op IJburg verrees in 2005 een opvallende centrale van cortenstaal, ontworpen door Atelier Zeinstra van der Pol (het huidige Dok Architecten). Het gebouw is een krachtige verschijning en toont hoe infrastructuur ook een architectonisch statement kan zijn.
Hoewel de centrale gesloten is voor publiek, werd het ontwerp voorzien van een voorruimte met potentieel voor een publieke functie, zoals een galerie of buurtplek.