arcam

Lengte: 1,6km
Duur: lopend zonder lezen 22 min. / fietsend zonder lezen 8 minuten

Concept: tekst, stem en regie: Bert Kommerij
Muziek: Barbara Okma
Viool: Sonja Helasvuo
Sound Design: Arno Peeters
Adviezen: Piet Marsman

Arcam is gehuisvest in het hart van de stad, aan de Prins Hendrikkade. Het gebouw, ontworpen door René van Zuuk, is compact en sculpturaal met drie lagen die door vides met elkaar in verbinding staan.

Op het niveau van de Prins Hendrikkade bevinden zich de expositieruimte en het informatiepunt. De onderste laag, aan het water, wordt gebruikt voor kleine discussies, grote vergaderingen en de ontvangst van schoolklassen. Sinds 2020 bevindt zich hier ook de Tijdlijn Amsterdam 2000-2030. Het bureau heeft zijn werkplekken op de bovenste verdieping.

Het gebouw is bekleed met gecoat aluminium dat over het dak tot aan de grond om het gebouw is gevouwen. Bijzonder is de sculpturale vorm van de entree aan de stadskant. Aan de waterkant bestaat de gevel over de volle breedte en hoogte uit glas.

Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam bevindt zich in het voormalige ’s Lands Zeemagazijn. Het museum bevat de grootste maritieme collectie ter wereld. Het gebouw dateert uit 1656 en is ontworpen door Daniel Stalpaert. Stalpaert werd in 1648 benoemd tot stadsbouwmeester van Amsterdam.

Naast zijn ontwerp voor het ’s Lands Zeemagazijn staat Stalpaert ook bekend om het realiseren van het Stadhuis op de Dam, naar ontwerp van Jacob van Campen. Verder is de grote stadsuitleg van 1663 eveneens uitgevoerd door Stalpaert.

Het gebouw werd in 2011 heropend na een jarenlange renovatie en verbouwing naar ontwerp van DOK architecten. De meest ingrijpende verandering aan het monumentale gebouw is de glazen overkapping van de binnenplaats, waarbij de lijnen van de windrozen en kompaslijnen op oude maritieme kaarten inspiratiebron waren.

Archictenbureau: F.C. de Weger
Bouwjaar: 1962-1966

Een groot deel van het Marinedok is in de jaren zestig van de twintigste eeuw gedempt en heeft het Marineterrein haar huidige vorm gekregen. Het terrein is in deze periode heringericht met modernistische gebouwen, waaronder de Commandantswoning en het Commandementsgebouw. Beide gebouwen zijn door ingenieurs- en architectenbureau F.C. de Weger ontworpen in de periode van 1962-1966.

De architectuur van de Commandantswoning is typerend voor jaren zestig villabouw. De woning is gebouwd als een dienstwoning voor de commandant. Het kubusvormige bakstenen gebouw heeft twee verdiepingen. De begane grond is bedoeld voor representatie en de eerste verdieping voor de privévertrekken. Onder het gebouw is een bunker aanwezig. Het gebouw heeft een robuuste betonconstructie en er is sprake van gestandaardiseerde bouw. De gevel heeft raampartijen van verschillende grootte. Open en gesloten gevelvlakken zorgen voor een spannende compositie. De kozijnen zijn oorspronkelijk van staal. De woning is verbonden met het Commandementsgebouw door middel van een luifel. Om de gebouwen zijn fraaie tuinen en terrassen aangelegd, vermoedelijk naar ontwerp van H. Warnau. Begin jaren negentig is de woning op voorspraak van Rijksbouwmeester Kees Rijnboutt door architect Manfred Kausen gerenoveerd en gerestaureerd.

Het Marineterrein werd vanaf 1655 in gebruik genomen door de Admiraliteit van Amsterdam en daarna de Koninklijke Marine. Sinds 1915 staat het bekend onder de naam Marine Etablissement Amsterdam. Het betreft het terrein tussen het Oosterdok, de Kattenburgerstraat en de Dijksgracht.

Aanvankelijk lagen de werven van de Admiraliteit op Uilenburg, maar deze werden rond 1620 verplaatst naar Rapenburg en later, in 1655, naar de Oostelijke Eilanden. Op Kattenburg werd daarom het ’s Lands Zeemagazijn gebouwd samen met een werfgebouw. Het westelijke deel van het complex is in 1962 gesloopt voor de aanleg van de IJtunnel.

In 2015 ging de Voorwerf van het terrein open voor het publiek. Het tweede gedeelte van de dok werd in 2016 opengesteld. Langs het water van het Oosterdok is een wandel- en fietsroute naar de Dijksgracht aangelegd. Ook is er in 2016 een fiets- en loopburg over de Dijksgracht geopend om de Oostelijke Eilanden een extra verbinding met Centraal Station te geven.

Sinds 2015 trok Defensie zich stapsgewijs terug van het terrein. In 2018 zou Defensie de resterende gebouwen overdragen aan het Rijksvastgoedbedrijf. De gebouwen zouden vanaf dat moment tijdelijk gebruikt worden voor niet-militaire functies. Uiteindelijk is dit niet gebeurd en gebruikt Defensie een deel van het terrein vanwege strategische heroverwegingen.

Stapsgewijs wordt het Marineterrein steeds meer opengesteld voor het publiek. In 2016 en 2017 is onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het terrein om te kijken naar ontwikkelingsmogelijkheden en toekomstige bestemming. Hieruit is de principenota ontstaan waarin het Marineterrein bestemd wordt tot toekomstbestendig stadskwartier waar open innovatie mogelijk is. Daarnaast gaat het terrein bestaan uit toegankelijke en flexibele werk- en ontmoetingsruimtes, woningen, sport, recreatie en groen. De nieuwbouw is in 2021 gestart. Een aantal bestaande gebouwen op het terrein worden behouden.

50% van het Marineterrein is volgens de principenota uit 2017 bestemd als openbaar recreatiegebied. De strook langs het water wordt bestemd als publieke ruimte met groen en ruimte mogelijkheden tot bewegen. De Voorwerf met grasvelden en oude bomen heeft een parkbestemming gekregen.

De oostelijke helft van het terrein is bestemd voor bebouwing. In de oude gebouwen zijn sinds 2018 (tijdelijke) kennisinstellingen, creatievelingen, start-ups en technologiebedrijven gevestigd in afwachting tot de definitieve herinrichting.

Volgens de plannen van 2017 wordt in de toekomst circa de helft kantoorruimte, bestemd voor bedrijven van de nieuwe economie die hun onderzoeks- en ontwikkelingsafdelingen in de stad willen vestigen. Naar onderwijsinstellingen gaat 20 procent en nog eens 20 procent wordt woningbouw. De overige 10 procent krijgt een maatschappelijke functie.

Verder lezen: Marineterrein: stadskwartier waar innovatie centraal staat – Gemeente Amsterdam

Het terrein van de Marinewerf was vroeger een beveiligd omsloten gebied voor de stad Amsterdam. Aan de ene kant bevond zich een verdedigingsmuur en aan de andere kant water. Langs de Kattenburgerstraat bevind zich een deel van deze oorspronkelijke verdedigingsmuur. De muur van het Marineterrein is benoemd tot gemeentelijk monument om de maritieme geschiedenis te waarborgen.

De muur aan de Kattenburgerstraat bestaat uit achtergevels van een aaneengesloten rij gebouwen die door de loop van de geschiedenis verdwenen zijn. De oudste gedeelten van de muur stammen hoogstwaarschijnlijk uit de 17e eeuw, het noordelijke deel komt uit eind 20e eeuw.

De geschiedenis van de Kattenburgerkruisstraat is in twee periodes op te delen. De straat kreeg haar naam in 1889. In deze periode werd dit deel van het havengebied vrijgemaakt van scheepvaart/scheepsbouw en verwante bedrijven om plaat te maken voor woningbouw.

In de jaren zestig van de twintigste eeuw werd Kattenburg gesaneerd en opnieuw ingericht. Vanaf 1963 kregen zowel de straat als de buurt te maken met het onbewoonbaar verklaren van de woningen. Deze zijn uiteindelijk gesloopt. Tijdens de sanering verdwenen de drie Kattenburgerdwarsstraten en ook de Kattenburgervoorstraat. Op de grond waar de voormalige Tweede Kattenburgerdwarsstraat zich bevond werd in 1974 de nieuwe Kattenburgerkruisstraat vastgesteld.

De gebouwen die voorheen aan de Kattenburgerkruisstraat lagen zijn gesloopt. In de plaats daarvan werden rond 1976 aan weerszijden van de straat betonnen laagbouwflats aangelegd die behoorden tot corporatie Rochdale. De gebouwen die in 1976 zijn aangelegd zijn ontworpen door architectenbureau Apon, Van den Berg en Braak. De woningen waren bedoeld voor de terugkerende bewoners van de oorspronkelijke woningen.

Vanuit de trein valt het op en ook als je de Jan Schaeferbrug af komt fietsen zie je het al liggen. Het gebouw met de honderden raampjes, het kantoor van de Koninklijke Marechaussee.

Het Scheepvaartmuseum,  waarvan de vorm van vijf lagen met een binnenhof  doet denken aan een fort, is de inspiratiebron geweest voor het nieuwe Marechausseekantoor aan de noordkant.

De ‘zwarte doos’, met letterlijk dezelfde afmetingen als het Scheepvaartmuseum, is bekleed met zwarte steentjes. Opvallend is het patroon van de 1.750 identieke raampjes, die verdiept in de gevel liggen. Hierdoor is de gebouwindeling, verdeeld over vijf lagen van buitenaf niet meer herkenbaar. De gevel heeft uitdrukkelijk de bedoeling om het personeel af te schermen. In het ontwerp is hier rekening mee gehouden door de werknemers waar mogelijk uitzicht te bieden, maar nergens van buiten te zien zijn. Op sommige punten werkt de gevel zelfs als een zwarte balk over de ogen. Langs de straatkant wordt anonimiteit gegarandeerd doordat een gang de kantoorruimten en de gevel scheiden.

Het zonlicht bepaalt in belangrijke mate de uitstraling van het gebouw. Overdag glanzen de steentjes door de zon en ’s nachts als het licht binnen aan is, is goed te zien dat de gevel voor ruim een derde uit glas bestaat. De onderste strook ramen is voorzien van extra licht om het gebouw een duidelijke plint te geven.

De hoofdentree ligt op het eerste dek en is te bereiken via een hellingbaan, die ook voor auto’s toegankelijk is. Onder het dek bevinden zich een parkeergarage, een werkplaats en een stalling voor materieel. Het binnenhof heeft dankzij het gebruik van veel glas en gekleurde, houten zonweringsluiken een opmerkelijk vrolijk en transparant karakter.

Architecten: J. de Bie Leuveling Tjeenk en K. Bakker
Bouwjaar: 1933-34

Pakhuis de Zwijger is een voormalig koelpakhuis aan de Piet Heinkade in het Oostelijke Havengebied in Amsterdam. De Zwijger werd in 1933-34 gebouwd voor de opslag van bederfelijke waar en was toentertijd een van de modernste pakhuizen. Het gebouw is ontworpen in de stijl van het nieuwe bouwen door architecten J. de Bie Leuveling Tjeenk en K. Bakker.

Het gebouw verloor na enige tijd zijn oorspronkelijke functie en dreigde gesloopt te worden wegens leegstand. Ook werd een burg dwars over de IJhaven dwars door het gebouw gepland. Hiermee dreigde het pakhuis te verdwijnen. Uiteindelijk kon de brug gebouwd worden met behoud van het pakhuis. Daarnaast werd het gebouw gerestaureerd door Stadsherstel Amsterdam.

In 1966 werd het naastgelegen pakhuis Vrieshuis Amerika gekraakt. Het behoud en de invulling van het huidige pand komt voort uit deze actie. De stichting Vrieshuis, die pakhuis Amerika had bezet, pleitte bij de gemeente Amsterdam om pakhuis de Zwijger een vernieuwende, cultureel, diverse invulling te geven. .

Sinds 2006 bevindt de culturele instelling Pakhuis de Zwijger zich in het voormalige pakhuis. De Zwijger functioneert als platform voor creatie en sociale innovatie in de stad. De programmering is gericht op het samenbrengen van mensen en projecten die een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van een meer duurzame, eerlijke en toekomstbestendige samenleving.

Architecten: Joling, A.J. / J. de Bie Leuveling Tjeenk
Bouwjaar: 1915/1935

Het eerste pakhuis op deze plek werd gebouwd in 1883-1885. Het was samen met de pakhuizen Europa en Azië ontworpen door W. van Lookeren Campagne en E. Confeld von Felbert. Opdrachtgever was de N.V. Handelskade, die later opging in het Blauwhoedenveem.

Dat gebouw brandde in 1913 helemaal uit. De herbouw in 1915 werd ontworpen door Antoon Joling. Daarbij werden in het betonskelet paddenstoelkolommen gebruikt, een vroeg voorbeeld van een dergelijke toepassing in Nederland.

In 1935 werd de buitenkant vernieuwd naar ontwerp van J. de Bie Leuveling Tjeenk. Gebleken was dat de betonconstructie te dicht aan de oppervlakte lag en daardoor ging roesten. De gevel werd daarom ingevuld met metselwerk.

Sinds 2006 wordt het gebouw gedeeltelijk overvleugeld door het woongebouw Afrika, een ontwerp van Kees Christiaanse. De realisatie van dit woongebouw was onderdeel van een stedenbouwkundig opgesteld door KCAP architecten wat tussen 1998-2009 gerealiseerd is. Het plan was gericht op het herontwikkelen van de IJ-oevers waarbij het uitzicht op het IJ werd gewaarborgd.

Architect: Ton Venhoeven
Opgeleverd: 1991

De brug die dwars door Pakhuis de Zwijger heen gepland was, was de Jan Schaeferbrug. De brug was onderdeel van de Tweede Nota van uitgangspunten voor het Oostelijk Havengebied. Om zowel Pakhuis de Zwijger te behouden als de brug te realiseren, zijn de onderste etages weggehaald waardoor de brug het pakhuis in landt.

De brug is het resultaat van een prijsvraag uitgeschreven in 1996 waarbij vier architectenbureaus zich opgaven met ontwerpen die waren goedgekeurd door de gemeentelijke projectgroep. De ontwerpen van Thijs Verburg/Rob Hoogendijk en Ton Venhoeven bleven over. Deze overgebleven ontwerpen werden beoordeeld op basis van schoonheid en veiligheid. Uiteindelijk heeft het ontwerp van Verhoeven de prijsvraag gewonnen.

De brug kenmerkt zich door breed uitstaande burgpijlers. Er zijn gescheiden verkeersstromen (gemotoriseerd verkeer en fietsers tegenover voetgangers) gekomen, die elk hun eigen hellingspercentage en aanlandplek hebben. De rijdekken overspannen namelijk niet alleen het water, maar ook de bijbehorende kades. De voetpaden landen op de kades (Javakade en Veemkade) met een constructie die aan loopplanken doet denken. Langs die voetpaden zijn gleuven aangebracht voor “fiets aan de hand” voor die fietsers die de vrij steile hellingen niet kunnen of durven beklimmen. Om grote zeilschepen tijdens Sail Amsterdam in de gelegenheid te stellen af te meren in de Javahaven werd de brug uitgevoerd met twee uitneembare delen, het middenstuk met de middenpijler te herkennen aan het geplaatste remmingswerk blijft dan staan.

Architectenbureau: SeARCH
Opgeleverd: 2017

In 1990 werd het voormalig Oostelijk Havengebied omgebouwd tot woongebied. Het gebied werd gesaneerd en opnieuw ingericht aan de hand van het stedenbouwkundig plan van Sjoerd Soeters. In het westelijke punt van het eiland zou in eerste instantie een schoolgebouw gerealiseerd worden. Dit plan is uiteindelijk te komen vervallen.

Een aantal jaar later werd voor deze locatie door architectenbureau SeARCH een multifunctioneel gebouw met school en hotel ontworpen. In dit nieuwe ontwerp is de openbare functie meegenomen in de vorm van een openbare tuin. Het schoolprogramma is uiteindelijk geschrapt. De bouw werd gestart in 2016 en in 2018 werd het hotel voor gasten geopend.

Het hotel dankt zijn naam aan de geschiedenis van de locatie. Tussen 1870 en 1970 vertrokken vanaf het westelijke punt van Java-eiland schepen naar Indië en andere Aziatische landen. Deze historie komt ook terug in het ontwerp van het hotel. Het gebouw heeft de vorm van een VOC-schip en het atrium is aangekleed met verschillende tropische planten waarbij de Hortus Botanicus en het Tropenmuseum een adviserende rol hebben gespeeld.

Kunstenaar: Pieter Starreveld
Herplaatsingsdatum: 2003

Het beeld Zeeman op de uitkijk staat op de kop van Java-eiland. Het beeld stelt de zeeman Joop Hoorn voor, een bootsman die bij de Stoomboot Maatschappij Nederland (SMN) werkte. Hij staart over het IJ richting het Noordzeekanaal en wacht op de terugkomst van zeelieden van de SMN. Het standbeeld is ter nagedachtenis van de 321 zeelieden van de SMN die omkwamen in de Tweede Wereldoorlog. Op de sokkel van het beeld is een plaat met namen In Memoriam aangebracht en op een aparte steen wordt het verhaal van het standbeeld verteld.

Tijdens de dodenherdenking van 1950 werd het beeld van Starreveld op de Kop van het Java-eiland onthuld. Het beeld verhuisde in 1969 mee met de SMN naar de Vlothaven en kreeg daar een onopvallende plaats tussen de gebouwen. Vanaf 1988 stond de zeeman op een stek op de De Ruyterkade. Het beeld is na de herinrichting van het Java-eiland opnieuw teruggekeerd naar de Kop. Op 4 mei 2003 werd het beeld onthuld tijdens een herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

Deze audiosit speelt zich af op de Kop van het Java-eiland, het mooiste stukje niets van Amsterdam, naast het standbeeld ‘De man op de Uitkijk’ van Pieter Starreveld.
Het is een stemmig, melancholiek werk waarbij de luisteraar meegenomen wordt in het verhaal van dit bijzondere gebied. De luisteraar krijgt gedurende deze audiosit verschillende opdrachten, waaronder het maken van foto’s.